Religion ,Caste And Marxism: धर्म, जात आणि मार्क्सवाद – टकराव की समन्वय?”

Religion ,Caste And Marxism

दिनांक १४ जुलै २०२५ | लेख |

Religion ,Caste And Marxism : “धर्म, जात आणि मार्क्सवाद – या तीनही गोष्टींमधील नातं नेमकं काय आहे? टकराव आहे की समन्वय? यावर आधारित सविस्तर मराठी विश्लेषण.”

🔻 प्रस्तावना—–

भारतासारख्या देशात धर्म आणि जात हे सामाजिक वास्तवाचे अविभाज्य भाग आहेत.
तर दुसरीकडे मार्क्सवाद हा विचारसरणीचा प्रवाह आहे जो वर्गसंघर्ष, आर्थिक विषमता आणि शोषण यावर आधारित आहे.
सहज प्रश्न पडतो –

“मार्क्सवाद हा धर्म आणि जात यांच्याशी टकरावात येतो का?”
“की या सर्वांमध्ये समन्वय शक्य आहे?”

🔻 १. मार्क्सवाद धर्माबद्दल काय म्हणतो?

❌ धर्म म्हणजे “जनतेसाठी अफू”

मार्क्सच्या प्रसिद्ध विधानानुसार:

“Religion is the opium of the people.”

या विधानाचा अर्थ असा नाही की धर्म वाईट आहे, तर तो आहे – दुःखातून विस्मरण देणारे साधन

🔍 धर्माचा मार्क्सवादी दृष्टिकोन:

👉 धर्म हा सत्ताधाऱ्यांकडून जनतेवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरला जातो

👉 तो लोकांना वास्तवातील शोषणापासून दूर ठेवतो

👉 त्यामुळे क्रांतीकडे नेण्याऐवजी सहनशीलतेकडे नेतो

🔻 २. धर्म आणि मार्क्सवाद – भारतातील विशेषता

🇮🇳 भारतात धर्म हे केवळ आध्यात्मिक नव्हे, तर सामाजिक आणि राजकीय शक्ती आहे:

✅ धार्मिक ओळख अनेकदा वर्ग, जात, आणि अधिकाराशी जोडली जाते

✅ त्यामुळे धर्म नाकारून क्रांती शक्य होईल का, हा प्रश्न उभा राहतो

🔄 मार्क्सवादाची लवचिक भूमिका:

✅ भारतीय डावे पक्ष धर्माचा विरोध करत नाही, पण धर्माचा राजकीय वापर (जसे की धर्माच्या आधारे द्वेष) याला विरोध करतो

✅ धर्म आणि वर्ग यांचा संबंध समजून घेऊन संघर्ष रचणे ही भूमिका ठरते

🔻 ३. जात आणि मार्क्सवाद – एक गुंतागुंतीचा संबंध

📌 मार्क्सच्या मते:

• वर्ग म्हणजे उत्पादनसाधनांवर आधारित भेद

• जात हा त्याच्या मूळ तत्त्वज्ञानात नव्हता (भारतात जात-व्यवस्था वेगळी आहे)

📚 भारतीय अनुभव:

👉 डावे पक्ष जातीचे अस्तित्व मानत नव्हते, पण आंबेडकरी चळवळीमुळे ही दृष्टी बदलली

👉 आज CPI(M), CPI सारखे पक्ष जात आणि वर्ग दोन्हीच्या आधारे विश्लेषण करतात

🤝 आंबेडकर आणि मार्क्सवाद:

👉 आंबेडकर: “जात म्हणजे जन्मावर आधारित गुलामगिरी”

👉 मार्क्सवाद: “वर्ग म्हणजे श्रमावर आधारित शोषण”
➡️ दोघांचे उद्दिष्ट समान – शोषणमुक्त समाज

🔻 ४. धर्म-जातीच्या ओळखी आणि वर्ग संघर्ष—

⚠️ समस्या:

👉 भारतात धर्म आणि जात ह्या खूप खोलवर रुजलेल्या ओळखी आहेत

👉 कामगार किंवा शेतकरी वर्गातही जातीयतेची भावना असते

👉 त्यामुळे केवळ वर्गाच्या आधारे संघटन करणे कठीण

✅ उपाय:

• मजूर-शेतकरी संघर्षात धर्म/जात ओळखी मागे टाकून ‘कामगार’ ही ओळख पुढे आणणे

• शिक्षण, जनजागृती, अनुभवाधारित एकजूट

🔻 ५. मार्क्सवादाचे रूपांतर – भारतीय संदर्भ

🔄 भारतीय मार्क्सवादाचा विकास:

✅ धर्म, जात, लिंग, पर्यावरण, भाषा अशा अनेक बाबींचा विचार

✅ Intersectionality (बहुपरत्वीय शोषण) यावर आधारित संघर्ष

📢 आधुनिक उदाहरणे:

👉 कामगार मोर्चात दलित अधिकारांचे प्रतिनिधित्व

👉 मुस्लिम कष्टकरी आणि हिंदू शेतकरी एकत्र लढताना

👉 महिला कामगारांच्या हक्कांसाठी डावे संघटनांतील विशेष विभाग

🔻 ६. धर्म, जात आणि वर्ग – समन्वय शक्य आहे का?

🤔 टकराव:

• धर्म/जात आधारित राजकारण वर्गसंघर्ष झाकते

• क्रांतीऐवजी कट्टरता वाढवते

🤝 समन्वय:

• जर धर्म किंवा जात शोषणाच्या विरोधात कार्य करत असेल, तर तो क्रांतिकारी शक्ती ठरतो

उदा. बौद्ध धर्मातील समतेचा विचार

• ईश्वर न मानणारे पण सामाजिक न्यायासाठी लढणारे कार्यकर्ते

🔻 निष्कर्ष—-

मार्क्सवाद, धर्म आणि जात यांचं नातं हे सरळसोट नाही.

टोकाचा विरोध नव्हे, तर शोषणविरोधी तत्त्वांशी समन्वय साधण्याची प्रक्रिया ही भारतातील मार्क्सवादाची खासियत आहे.
आज आपल्याला समाज बदलण्यासाठी वर्ग, जात, धर्म या तिघांची समजूत करून घेऊन नव्या एकजुटीची गरज आहे.

अधिक अभ्यासासाठी भेट द्या खालील संकेतस्थळांना•••• 

🔗 1.https://en.wikipedia.org/wiki/Religion_and_Marxism

2. https://www.marxists.org/

3.https://scroll.in/article/848112/ambedkar-or-marx-why-not-both

4. YouTube – Caste and Class: Explained

या विषयावर आणखीन लेख वाचा खालील लिंकवर क्लिक •••••

Class Struggle: वर्ग संघर्ष – मार्क्सवादी दृष्टिकोनातून स्पष्टीकरण

About The Author

Dr.Nitin Pawar

डॉ. नितीन पवार (D.M.S. – Management)
पत्रकार, संपादक, लेखक, ब्लॉगर व मानव अधिकार कार्यकर्ते.
शिरूर (पुणे) येथील रहिवासी.
सत्य, निष्पक्ष आणि समाजाभिमुख पत्रकारितेद्वारे ग्रामीण भागाचा आवाज बुलंद करण्यासाठी कार्यरत.
📧 np197512@gmail.com | 🌐 www.shirurnews.com

See author's posts