Yoga: योग म्हणजे काय आणि त्याचे विविध प्रकार कोणते? याची सखोल माहीती वाचा इथे !

Yoga: योग धर्म नाही ! जगण्याची उच्चतर पद्धती !

(खास लेख : डॅा.नितीन पवार,संपादक, सत्यशोधक न्युज 20 मार्च 2025)

Yoga: योग म्हणजे काय आणि त्याचे विविध प्रकार कोणते? याची सखोल माहीती वाचा इथे ! त्याचबरोबर, ‘योग आणि विपश्यना ‘ ही एक सत्यशोधक न्युज. काम ची ची नवी केटेगरी आम्ही सुरु करत आहोत.आजचा माणुस किती भीषण जीवन जगत आहे. हे आपण रोज घडणार्या घटनांवरुन पाहतो.तो दुभंगलेला,अस्थिर,स्वैर,भरकटलेला, अशांत,क्रुर,स्वार्थी,विक्षिप्त,हिंसक वगैरे बनला आहे. एलियनेटेड म्हणजे मनुष्यत्वाला पारखा झाला आहे. त्याचे मुळ शेवटी त्याचे मन हेच आहे.त्या मनाला समजुन घेणे व सराव देवुन स्थिर,भव्य,सुंदर,विकारविरहित,प्रसन्न ठेवण्याची पद्धत प्राचीन भारतीय संस्कृती व काळात शोधली गेलेली आहे.हे आपल्याला माहिती नाही.किंवा ती माहिती आपल्यापर्यंत पोहोचत नाही.पण सार्थक आयुष्य जगण्याच्या दोन भारतीय प्राचीन तितक्याच रोज उमलणाण्या फुलाइतक्याच नवीन,सुंदर,मोहक आणि ताज्या आहेत.कसे ते या केटेगरी मधे आपण त्यावर भरपुर लिहून व इतर आवश्यक त्या बाबी आमच्या वाचकांना पुरवुन एका नव्या प्रवासाला सुरुवात करत आहोत.प्रथम योगाबद्दल पाहु.योग हा धर्म नाही ! तर जगण्याची उच्चतर पद्धती आहे.हे प्रथम आपण समजुन घेणे आवश्यक आहे.

प्रस्तावना –

योग हा एक शारीरिक व्यायाम जरुर आहे.पण त्यापेक्षा पुष्कळ अधिक उच्चतर अध्यात्मिक साधना आहे.अनुभुती आहे. तसाच तो मानसिक, आध्यात्मिक आणि भावनिक संतुलन साधण्याची एक प्रभावी अशी प्राचीन भारतीय पद्धती आहे. भारतात हजारो वर्षांपासून योगाची परंपरा आहे.आता संपूर्ण जगभर त्याचा प्रसार झाला आहे. त्याला मान्यता मिळाली आहे. योग केवळ आसने आणि प्राणायाम नाही.तर त्याचे जे अनेक प्रकार आहेत.ते वेगवेगळ्या गरजा व काळात विकसित झालेल्या आहेत.

या लेखात आपण योग, त्याचे महत्त्व आणि विविध प्रकार याबद्दल सविस्तर माहिती जाणुन घेऊयात !

Yoga: योग म्हणजे काय?

योग हा शब्द संस्कृत भाषेत “योग” “युज” या धातूपासून बनला आहे.त्याचा अर्थ “जोडणे” असा होतो. योगाचा मुख्य उद्देश शरीर, मन आणि आत्मा यांचे जोडणे जाणे आहे. संपूर्ण आरोग्य व आध्यात्मिक उन्नती याच्याशी ते संबंधित आहे .

योगात अनेक तंत्रे प्रकार,गरजांनुसार विविध कालखंडात प्राचीन ऋषींनी स्वतः साधना करुन विकसित केलेली पद्धत आहे.त्यातील काही प्रकार शरीराला लवचिक व सुदृढ करतात. तर काही मानाला शांत आणि स्वतःला शोधण्यावर भर देतात.

योगाचे प्रकार कोनते ?
—

योगाचे अनेक प्रकार आहेत. खालील प्रमुख आहेत.

1. हठयोग: (Hatha Yoga)

Hatha Yoga हठयोग हा सर्वांत प्राचीन व मूलभूत प्रकार आहे. यात शारीरिक आसने (Postures), प्राणायाम (Respriratoty Techniques ) आणि ध्यान(Meditation) यांचा समावेश होतो.

हटयोगाची वैशिष्ट्ये:

• यात शारीरिक स्वास्थ्य व लवचिकता वाढवली जाते.

• मन शांत ठेवण्यास मदत केली जाते.

नवीन योग साधकांसाठी ही सर्वोत्तम आहे.

2. राजयोग (Raja Yoga)

राजयोगाला “ध्यानयोग” असेही म्हटले जाते . स्वामी विवेकानंदांनी या योगाचा विशेष प्रचार केला. हा योग ध्यान आणि मनात्या योग्य शिस्तीवर भर देतो.

राजयोगाची वैशिष्ट्ये:

• मानसिक शांतता आणि ध्यानसाधना यावर हा योग भर देतो.

• आत्मसंयम तसेच अंतर्मनावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी राजयोग मदत करतो .

• आत्मसाक्षात्कार Self Identification) साधण्यास राजयोग मदत करतो .

3. कर्मयोग (Karma Yoga)

कर्मयोग म्हणजे निरपेक्ष सेवा आणि निररपेक्ष कर्म. भगवद्गीतेत कर्मयोगाला विशेष महत्त्व व जोर देण्यात आला आहे.

कर्मयोगाची वैशिष्ट्ये:

• अहंकार भावनेचा त्याग करणे व सेवाभावनेचा कर्मयोगात मुख्य भाग आहे.

• मानसिक (Psychology) समाधान (Satisfaction) व आध्यात्मिक (Spiritual) उन्नतीस मदत हा मुख्य भाग आहे.

• कर्मयोग कामामध्ये समाधानी राहण्याच्या मार्गाचा पुरस्कार करतो.

४. भक्तियोग (Bhakti Yoga)

भक्तियोग हा प्रेम, (Love) श्रद्धा (Surrender) आणि भक्ती(Worship) यावर भर देतो.ईश्वराची भक्ती करणे व त्या माध्यमातून आत्मसाक्षात्कार घडवण्याचा पुरस्कार करतो.

भक्तीयोगाची वैशिष्ट्ये:

• कुणाच्याही भक्तीमुळे व्यक्तीमधे सकारात्मकता वाढण्यास मदत होते.

• मनःशांती (Mind Calmness) व मनाची स्थिरता वाढवण्यासाठी मदत करतो .

• भक्तीयोगात अनेक भजने, कीर्तने , मंत्र जप यांचा समावेश आहे.

5. ज्ञानयोग (Jnana Yoga)

ज्ञानयोग हा आत्मज्ञान (Self Identity) व तत्वज्ञानाचा (Philosophy) चा मार्ग आहे. यात अध्ययन, चिंतन व आत्मपरीक्षण करण्यावर भर असतो.

ज्ञानयोगाची वैशिष्ट्ये:

• गहन,सखोल,चौफेर विचार (Thinking ) व तत्त्वज्ञान यावर भर असतो.

• साधकाच्या आत्मसाक्षात्कारासाठी ज्ञानयोग महत्त्वाचा भाग आहे.

• ज्ञानयोगात वाचन (Reading) आणि ध्यानसाधनेवर भर असतो.

६. कुंडलिनी योग (Kundalini Yoga)

कुंडलिनी योगामध्ये शरीरातील सुप्त ऊर्जा(Hidden Energy) जागृत करण्यावर भर असतो. यात विशिष्ट श्वसनतंत्रे, ध्यान आणि मंत्रोच्चार यांचा समावेश आहे.

कुंडलिनी योगाची वैशिष्ट्ये:

• शारीरिक आणि मानसिक शक्ती वाढवणे.

• आध्यात्मिक उन्नतीस मदत करणे.

• नियमित साधना करणे यात आवश्यक असते.

७. मंत्रयोग (Mantra Yoga)

मंत्रयोगात मंत्रांचा जप केला जातो. ध्यानही केले जाते. यामुळे मानसिक शांतता आणि सकारात्मक ऊर्जा वर्धित होते.

मंत्रयोगाची वैशिष्ट्ये:

• मंत्रांच्या उच्चाराने मानसिक शांती प्राप्त करणे.

• ध्यानसाधन आणि सकारात्मक ऊर्जा वाढवणे.

• वेगवेगळ्या मंत्रांद्वारे यामधे साधना केली जाते.

८. अष्टांग योग (Ashtanga Yoga)

अष्टांग योगाचे निर्माण पतंजली ऋषींनी केले.आठ अंगे असलेला हा योगमार्ग आहे.
अष्टांग योगाची 8 अंगे:

1. यम (नैतिक Ethical मूल्ये)

2. नियम (शिस्त)

3. आसन (शारीरिक स्थिती)

4. प्राणायाम (श्वास नियंत्रण)

5. प्रत्याहार (इंद्रिय संयम)

6. धारणा (एकाग्रता)

7. ध्यान (मेडिटेशन)

8. समाधी (आत्मसाक्षात्कार)

9. विन्यास योग (Vinyasa Yoga)

विन्यास योग हा हठयोगाचाच एक प्रकार आहे. यामध्ये वेगवेगळी आसने सातत्याने केली जातात.

विन्यास योगाची
वैशिष्ट्ये–

विन्यास योग शरीराच्या लवचिकतेवर भर देतो.हा शरीराच्या एकुण फिटनेससाठी उपयुक्त आहे.
• यामधे गतिमान आसनांचा समावेश आहे.

• योगाचे फायदे पुढील प्रमाणे-

योग केवळ शरीरासाठी नाही तर मन आणि आत्म्यासाठी फायदेशीर साधना अनुभुती व पद्धती आहे.

योगाचे शारीरिक फायदे पुढील प्रमाणे-

• शरीर लवचिक आणि ताकदवान बनते.
• रोगप्रतिकारशक्ती वाढते.
• हृदयाचे आरोग्य सुधारते.
• वजन नियंत्रणास मदत होते.

योगाचे मानसिक फायदे पुढील प्रमाणे-

• तणाव आणि चिंता दूर होतात.
• मन एकाग्र होते.
• सकारात्मकता वाढते.

योगाचे आध्यात्मिक फायदे पुढील प्रमाणे-

• आत्मशोध आणि आत्मसाक्षात्कार होतो.
• ध्यानामुळे अंतर्मनाशी जोडले जाते.

योगाच्या अभ्यासासाठी उपयुक्त संसाधने पुढील प्रमाणे-

• फोटो आणि इन्फोग्राफिक्स.
• वेगवेगळ्या योगासनांचे फोटो आणि त्यांच्या फायदेशीर प्रभावांचे इन्फोग्राफिक्स.
• कुंडलिनी जागृतीसाठी चक्रांचे ग्राफिक्स.
• व्हिडिओ आणि मार्गदर्शक:

सुरुवातीला हठयोग आणि प्राणायाम शिकण्यासाठी यूट्यूब व्हिडिओ पाहणे उपयोगाचे आहे.ध्यानसाधनेसाठी ऑडिओ गाईड्स देखील उपलब्ध आहे त.

योगासंबंधी सांख्यिकीय माहिती पुढील प्रमाणे-

1.जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार (WHO), योग आणि ध्यानामुळे मानसिक आरोग्य सुधारते.
2.एका संशोधनानुसार नियमित योग करणाऱ्यांमध्ये तणाव ३०% ने कमी होतो.

निष्कर्ष असा सांगता येईल-

योग हा संपूर्ण जीवनशैली सुधारणारा एक प्रभावी मार्ग आहे. योग्य प्रकार निवडून नियमित सराव केल्याने शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक आरोग्य मिळते. जीवनात सकारात्मक बदल घडवण्यासाठी आजच योगाची सुरुवात करा!
—–
आपल्याला हा लेख कसा वाटला?ते कृपया कमेंट बाक्स मधे लिहा.आपल्या प्रतिक्रिया आणि अनुभवही शेअर करा.

About The Author

Dr.Nitin Pawar

डॉ. नितीन पवार (D.M.S. – Management)
पत्रकार, संपादक, लेखक, ब्लॉगर व मानव अधिकार कार्यकर्ते.
शिरूर (पुणे) येथील रहिवासी.
सत्य, निष्पक्ष आणि समाजाभिमुख पत्रकारितेद्वारे ग्रामीण भागाचा आवाज बुलंद करण्यासाठी कार्यरत.
📧 np197512@gmail.com | 🌐 www.shirurnews.com

See author's posts